ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 11، بهمن 1403 ، شماره پی در پی 105

مقایسه بخشی ازمفاهیم عرفانی درنهج البلاغه حضرت علی(ع) و عوارف المعارف شیخ شهاب الدین سهروردی

صفحه (295 - 315)
فوژان صباحی ، علی عین علیلو (نویسنده مسئول)، علیرضا صالحی
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1403

چکیده

هدف و زمینه:نهج‌البلاغه امیرالمومنین علی(ع) کتابی است سرشار ازمفاهیم و مبانی حکمت و عرفان عملی که همواره مورد عنایت واستفاده سالکان طریق معرفت وعارفان راه حقیت قرار گرفته است.شیخ شهاب الدین سهروردی به عنوان پایه گذار حکمت اشراق ازجمله عارفانی است که در آثار متعدد، خود به ویژه کتاب گرانقدرعوارف المعارف، به تبین بخش قابل توجهی از مفاهیم و اصطلاحات کاربردی در عرصه عرفان عملی پرداخته است. دراین پژوهش بخشی از اصطلاحات و مفاهیم عرفانی مشترک در نهج البلاغه و عوارف المعارف مورد مقایسه و تحلیل قرار گرفته است.

روش مطالعه: این مقاله در قالب روش تطبیقی-تحلیلی بخشی از اصطلاحات و مفاهیم عرفانی مشترک در نهج البلاغه و عوارف المعارف مورد مقایسه و تحلیل قرار گرفته است.

یافته ها: داده های نهج البلاغه و عوارف المعارف نشان میدهد نویسندۀ هر دو کتاب ضمن برشمردن صفات و آفات نفس به مبارزه با آن توصیه کرده اند.برخی از لغات و اصطلاحات اخلاقی مانند معرفت،در هر دو کتاب، هر چند مفهومی یکسان دارند، امّا در تسمیه متفاوت هستند.بخشی از مطالب عوارف المعارف صبغۀ کاملاً صوفیانه دارد.

نتیجه:بررسیهای صورت گرفته نشان میدهد که رویکردهای مشترک و مشابهتهای قابل توجهی ، درعرصه تحلیل و تبین مفاهیم و اصطلاحات عرفانی دراین دو کتاب دیده میشود.این نتایج میتواند نشانگر آن باشد که شیخ شهاب الدین سهروردی با نهج البلاغه انسی وافر داشته و مفاهیم عالی این کتاب شریف بصورت مستقیم یا غیر مستقیم دراندیشه های عرفانی او اثری فراوان بر جای گذاشته است. برخی از مباحث در نهج البلاغه مشاهده میشود که در عوارف المعارف از آن سخن به میان نیامده است، امّا در طرف مقابل، بعضی از موضوعات عرفانی را در عوارف از معارف میتوان مشاهده کرد، ولی نهج‌البلاغه متعرّض آن نشده است. علّت این اشتراک و افتراق مفاهیم این است که عرفان عملی در طرح مسائل موردعلاقۀ خود، تا حد زیادی به اخلاق عملی نزدیک میشود.

کلمات کلیدی
نهج البلاغه , عوارف المعارف , عرفان

• قرآن مجید
• نهج البلاغه
• ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414). لسان العرب. بیروت: دارالصادر.
• ـــــــــــــ . (1376). مبانی عرفان و احوال عارفان. تهران، نشر اساطیر.
• خمینی، سید روح‌الله. (1395). شرح چهل حدیث، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
• ــــــــــــــــــ . (1378). شرح حدیث جنود عقل و جهل. تهران: مؤسسه ى تنظیم و نشر آثار امام.
• دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه دهخدا. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412). مفردات الفاظ قرآن. لبنان: دار العلم
• رجایی بخارایی، احمدعلی. (1366). فرهنگ اشعار حافظ، چاپ دوم. تهران، امیرکبیر.
• زرین‌کوب، عبدالحسین . (1342). ارزش میراث صوفیه. تهران: انتشارات امیرکبیر.
• ـــــــــــــــــــــ . (1375). در قلمرو وجدان، چاپ دوم. تهران، نشر سروش.
• ــــــــــــــــــــ . (1379). جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.
• سجّادی، سید جعفر. (1370). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری
• سجادی، سید ضیاءالدین. (1372). مبانی عرفان و تصوف. تهران: سمت
• سهروردی، شهاب‌الدین. (1386). عوارف المعارف. مترجم: ابومنصور بن عبدالله منصوری، به کوشش: قاسم انصاری. تهران: علمی و فرهنگی.
• طباطبایی، سید محمدحسین. (1374). تفسیر المیزان. ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی. قم: دفتر انتشارات جامعۀ مدرسین.
• طوسی، محمد بن محمد. (1356). اخلاق ناصری. به تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری. تهران: زوار.
• عبادی، منصور. (1362). التصفیه فی احوال المتصوفه. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: انتشارات علمی و انتشارات سخن.
• فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1370). احادیث مثنوی. تهران: امیرکبیر، تهران.
• قرشی، علی‌اکبر. (1386). قاموس قرآن. تهران: دارالکتب اسلامی.
• قشیری، ابوالقاسم. (1368). ترجمه رسالۀ قشیریه. با تصحیحات و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
• مصباح یزدی، محمدتقی. (1386). خودشناسی برای خودسازی. قم: مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.
• ــــــــــــــــــــــ . (1390). فلسفه اخلاق. تهران: چاپ و نشر بین‌الملل
• هجویری غزنوی، ابوالحسن علی بن عثمان. (1387). کشف‌المحجوب. تصحیح ژوکوفسکی، با مقدّمۀ قاسم انصاری. تهران: طهوری.
• مصباح یزدی، تقی. (1388). معنا و مفهوم تزکیه نفس. مجله معرفت. شماره 67، 44 ـ 32